ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 1، فروردین 1403 ، شماره پی در پی 95

نقد اجتماعی آثار غلامحسین ساعدی بر مبنای آرا و نظریات لوکاچ

صفحه (245 - 268)
فتانه قجقی ، نعیمه کیالاشکی (نویسنده مسئول)، قربانعلی آقااحمدی ، فرشته مومنی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: ارتباط میان ادبیات و پدیده ها و وقایع اجتماعی یکی از زمینه های مطالعه در سالهای اخیر است که در رویکردهای ادبی و مطالعات فرهنگی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. تا جایی که نقد جامعه شناختی ادبیات با توجه به این پیش‌فرض اصلی که تغییر و تحولات اجتماعی در آثار ادبی مجال بروز و ظهور مییابند، بر طبق نظریاتی از جمله نظریه لوکاچ مورد توجه قرار گرفته است. جامعه شناسی ادبیات و تبدیل آن به رویکرد و نظریۀ ادبی با روی کار آمدن نظریات جورج لوکاچ صورتی علمی و نقدانه به خود گرفت. نظریۀ «بازتاب واقعیت» ادبیترین نظریۀ جامعه شناختی این متفکر و اندیشمند مجارستانی در نقد ادبی است که در سبک رئالیستی که بازتابی از ماهیت و کلیت اجتماعی است بخوبی به نمایش درمی‌آید. تلقی و رویکرد نقد جامعه شناختی لوکاچ آن است که رمان تنها پوسته و قشری سطحی از واقعیت نیست، بلکه بازتابی پویا، عمیق و حقیقتی از واقعیت است که ساختار ذهنی نویسنده را که خود منعکس از جامعه است، در بطن خویش به تصویر میکشاند. از این رو هدف بررسی پیشِ‌رو بررسی و تحلیل جامعه شناسانۀ آثار یکی از نویسندگان مطرح و نام‌آور سبک رئالیستی ادبیات فارسی یعنی غلامحسین ساعدی بر اساس نظریۀ لوکاچ است.

روش پژوهش: این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی با کاربست نظریۀ لوکاچ در گزیده ای از داستانهای غلامحسن ساعدی به بحث و بررسی خواهد پرداخت.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش بیانگر آن است که آثار غلامحسن ساعدی بخوبی به انعکاس مسائل اجتماعی پرداخته است.

نتایج پژوهش: ساعدی مشکلاتی را که گریبانگیر مردم جامعه است در کشاکش تحولات مدرنتیه و گذر از مظاهر سنتی، در اکثر داستانهای خود به تصویر کشیده است. انزوا، پریشانی، خرافات، اضطراب، گمشدگی، عدم تمرکز از جمله مشکلات رایج در داستانهای ساعدی است. وی نه تنها به این تعارضات و تناقضها بصورت شدیدی واکنش نشان میدهد بلکه بر عقب‌ماندگیهای موجود در جامعه که ریشه در سنتها و باورهای نادرست دارد نیز میتازد.

کلمات کلیدی
نقد جامعه شناختی , جورج لوکاچ , بازتاب واقعیت , رمان معاصر , غلامحسین ساعدی.

• ایگلتون. تری (1380). مارکسیسم و نقد ادبی. ترجمه: امین لاهیجی. تهران: کار، ص 130.
• پوینده. محمدجعفر (1381). درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات. تهران: نشر چشمه. ص 72 ـ 143.
• حرّی. ابوالفضل (1387). درآمدی بر رویکرد روایت‌شناختی به داستان روایی با نگاهی به رمان آینه های دردار هوشنگ گلشیری. نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. شمارۀ 208. صص 31 ـ 58.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1378). آشنایی با نقد ادبی. چاپ پنجم. تهران: سخن، ص 71.
• زیما. پی‌یر (1377). جامعه شناسی رمان از دیدگاه یان وات، لوکاچ، ماشری، گلدمن، باختین: درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات. گزیده و ترجمه: محمدجعفر پوینده. تهران: نقش جهان، ص 163.
• ساعدی. غلامحسین (1393). غریبه در شهر. تهران: انتشارات نگاه.
• ............................. (1397). تاتارخندان. تهران: نگاه.
• ..............................(‌1401). توپ. تهران: نگاه.
• شمیسا. سیروس (1387). نقد ادبی. تهران: فردوس، ص 253.
• شیری. قهرمان (1393). همسایۀ هدایت: میراث داستان‌نویسی غلامحسین ساعدی. تهران: بوتیمار، ص 132.
• عسگری. عسگر (1389). نقد اجتماعی رمان معاصر فارسی. چاپ دوم. تهران: فرزان، ص 73.
• کادن. جان آنتوانی (1386). فرهنگ ادبیات و نقد. ترجمه: کاظم فیروزمند. چاپ دوم. تهران: شادگان، ص 12.
• کهنمویی‌پور. ژاله (1389). نقد جامعه شناختی و لوسین گلدمن. تهران: علمی و فرهنگی، صص 39 ـ 44.
• لوکاچ. جورج (1373). پژوهشی در رئالیسم اروپایی. ترجمه: اکبر افسری. تهران: علمی، صص 23 ـ 26.
• ....................... (1377). تاریخ و آگاهی طبقاتی؛ پژوهشی در دیالکتیک مارکسیستی. ترجمه: محمد جعفر پوینده. تهران: نشر تجربه، ص 174 ـ 371.
• مرتضایی. سیده کلثوم و دیگران (1398). جامعه شناختی ادبی دو داستان کوتاه چتر غلامحسین ساعدی و النوم نجیب محفوظ. کاوشنامۀ ادبیات تطبیقی و مطالعات تطبیقی ادبی ـ فارسی. دانشگاه رازی. دورۀ نهم. شمارۀ 2. پیاپی 24. صص 75 ـ 97.
• مسبوق. سید مهدی و دیگران. (1369). بررسی تطبیقی سه اثر تائیس، درد دل ملاقربانعلی و پیوند مقدس با رویکرد جامعه شناختی لوکاچ. فصلنامه علمی ـ پژوهشی، پژوهشهای ادبیات تطبیقی. دورۀ 5. شمارۀ 4. صص 123 ـ 147.
• میرصادقی. جمال (1389). ادبیات داستانی. چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی، صص 51 ـ 127 ـ 223.
• میرعابدینی. حسن (1369). صد سال داستان‌نویسی در ایران. جلد 1. تهران: تندر، ص 20.